Τοπωνύμια

Του Μ.Κατσάμπουλα

Σκουτέργα, Μεγαβούνι, Κομματάκια, Λεσιές.

Λέξεις που στις παλαιότερες γενιές λένε πολλά στις νεότερες όμως τίποτα. Και όμως η κάθε μια είναι συνδεδεμένη με το παρελθόν, με ανθρώπους που έχουν φύγει… γνωστές σε πολλούς από εμάς και που θα πρέπει να μεταδώσουμε στους νέους μας …Τα παιδιά μας. Είναι τα τοπωνύμια του χωριού μας.

Τοπωνύμια είναι οι ονομασίες διαφόρων τοποθεσιών στην περιφέρεια του χωριού που δόθηκαν από τους κατοίκους στο πέρασμα των χρόνων βάση της διαμόρφωσης του εδάφους ή βάση πραγματικών περιστατικών που συνέβησαν σε αυτές. Με το τοπωνύμιο ο τόπος αυτός προσδιορίζεται με κάποια ιδιαίτερη ονομασία και αποτελεί ένα μέσο στην αναγνώριση της θέσης του γεωγραφικού αυτού χώρου. Αποτελούν έναν καλά κρυμμένο θησαυρό, ένα λεξικό χαραγμένο στο έδαφος.

Σε όλο το πλάτος και το μήκος της χώρας μας, σε κάθε περιοχή, υπάρχει μια πληθώρα από τοπωνύμια τα οποία αποτελούν ένα κομμάτι της ιστορίας και του πολιτισμού μας και είναι άρρηκτα δεμένα με την ιστορία του κάθε τόπου. Είναι λέξεις με μεγάλη δύναμη και νόημα, ικανές να χαρακτηρίσουν μια ολόκληρη περιοχή και τους ανθρώπους της. Είναι κρίμα να χάνονται με το πέρασμα του χρόνου και να ξεχνιούνται. Οι νεότερες γενιές γνωρίζουν ελάχιστα έως και καθόλου.

Η παρακάτω καταγραφή των τοπωνυμίων του χωριού μας και της γύρω περιοχής από αυτό, αποτελεί μια προσπάθεια να καταγραφούν έτσι ώστε να τα θυμούνται οι παλιότεροι και να τα μαθαίνουν οι νεότεροι. Αποτελούν επίσης μια αναδρομή στο παρελθόν, μια ζωντανή πηγή πληροφοριών για την ιστορική διαδρομή του τόπου μας

Τα τοπωνύμια ανάλογα με την προέλευσή τους μπορούμε να τα κατατάξουμε σε διάφορες κατηγορίες. Η γέννηση του ονόματος ενός τόπου συνδεόταν με θρησκευτικές, πολιτικές, γεωμορφολογικές, κλιματολογικές και άλλες γεωγραφικές συνθήκες. Τοπωνύμια με το όνομα του ιδιοκτήτη του κτήματος κλπ.

Σύμφωνα με τις παραδόσεις και τη θύμηση χωριανών, έχουν διασωθεί μέχρι σήμερα ονομασίες και αποτελούν ένα θησαυρό για μας και τα παιδιά μας, στην ιστορία μας και τον πολιτισμό μας.

Τα τοπωνύμια του χωριού μας που «άντεξαν» στο χρόνο είναι:

Πλεύρη (ο ορεινός όγκος Βόρεια του χωριού), Σκουτέργα, Μεγαβούνι (ο ορεινός όγκος Ανατολικά του χωριού), Αμπαρουντή, (Μπουρνιάς - Πετράλωνο - Αλωνάκι) υπήρχαν τα θημωνοστάσια του χωριού όπου αλώνιζαν οι άνθρωποι τα σιτηρά τους, Κομματάκια, Γουβιά, Βρυσούλα, Λεσιές, Νετιά ή Ετιά, Μπυργάκι, Κόλυμπος, Λαγκαρδιές, Βρομωνέρι, Μισοράχια, Λάζους, Μπάζους, Αμπουλός (μέρος που αναβλύζει αρκετό νερό), Αβράνια, Μεγαληράχη, Αχούρι, Κάτω Χωριό, Στουπάθι, Χλιόβρυση, Καλύβα, Κατώγια, Αλαταριά, Άρτος, Βουνούκα (το βουνό Μίνθη), Χαλούλι Βαρκό, (Αγ.Ταξιάρχες, Αγ.Ανδρέας, Αγ.Γεώργιος, Αγ.Απόστολοι, Αγ.Θεόδωροι, Αγ.Παρασκευή) περιοχές που έπαιρναν το όνομά τους από τα αντίστοιχα εκκλησάκια, Βρασίτσα, Πλατανούλι, Δένδρο, Καλός, Πέτρα, στου Θανάση το Ρέμα, Κούλουκλι, Μαραθιά, Καρυά, Τουρκομνήματα, Σερντάρι, Περδικόνερο, Παλιόστρουγκα, Λίμνες, Κρεμπενάρι, Τελητηράχη, Καψαμπέλι, Αρκουδόρεμα, Κακκόγιαννη, Μπίνακας, Παλιοχώρι, Κουφάλα, Σαμακιά, Κάτω Σαμακιά, Λιμενοβροχιό, Τζιλιά (βράχος της περιοχής με πολύ βαθιά χαράδρα), Κακορέμα, Λιγγόνι (υπάρχει ρέμα με πηγή), Μυσιριού, Σκουλικόβουνο, Λακούλιa.

ΑΡΚΟΥΔΟΡΕΜΑ Ρεματιά από βελανιδιές, αριές και με καμίνια για κάρβουνο. Κατά ομολογία οι βοσκοί οι οποίοι στην πλειοψηφία τους ήταν «Κλιγκαίοι» φορούσαν κάπες και τους αποκαλούσαν αρκουδιάρηδες. Εξ ου και η ονομασία. Υπάρχει πηγή «το κεφαλόβρυσο» με πολύ παγωμένο και γάργαρο νερό.

ΓΟΥΒΕΣ Ή ΚΟΚΚΙΝΟΧΩΜΑ Στην περιοχή υπήρχε αμμουδάρα την οποία έπαιρναν οι κάτοικοι του χωριού με τα ζώα και την έριχναν σε μέρη που είχε πολύ λάσπη και γινόταν αδιάβατος ο δρόμος. Από την αφαιρέσεις της αμμουδάρας έμεναν τρύπες στο έδαφος «Γούβες» και έτσι έμεινε το όνομα.

Τα Τοπωνύμια του Κάμπου (η πεδινή περιοχή του χωριού μας) όπως μου τα έδωσε ο συμπατριώτης μας και καλός φίλος Γιάννης Κόκκορης είναι:

Γλατσοπούλα, Άγιος Θανάσης, Αρίτσα, Αλισίβα, Λακκούλες, Βαρκούλια, Πιλαλίστρα (υπάρχει ομώνυμη εκκλησία της Παναγίας), Μπαχαρέικα, Αγ.Δημήτρης, Καμπανέικα, Μαυρονικόλας, Χεσμένου, Κότσιρα, Μπαριάμη, Κολαφάνα, Κρυάκουρο, Ξερικά, στου Παπά τη Ράχη, Βούγκρεμος, Κούτρα, Ισμαήλ Βρύση, Σπηλιά, Παλιοκάραβο, Παλιόλαζος, Φτελιά, Λίμνα, Καμπούλης, Κλιμπατσόραχη, Καστής, Αγ.Ανδρέας.

ΒΟΥΓΚΡΕΜΟ (βους+γκρεμός) Πήρε την ονομασία του από κάποιον που παλιά όργωνε το χωράφι του με τα βόδια. Το χωράφι ήταν πρανές και κατέληγε σε γκρεμό. Κατά τη διάρκεια του οργώματος τα βόδια ξέφυγαν από την αυλακιά και γκρεμίστηκαν στο βράχο.


ΠΑΛΙΟΚΑΡΑΒΟ Πήρε την ονομασία από παλιό ναυάγιο που υπήρχε στην περιοχή.

ΦΤΕΛΙΑ Πήρε την ονομασία από το δένδρο πτελέα ή φτελιά (δένδρο μακρόβιο μπορεί να ζήσει έως και 500 χρόνια) που φύτρωνε και φυτρώνει εκεί σε μεγάλο αριθμό.

Ράχες, βρύσες, λάκκες, λαγκάδια, γκρεμοί, αλώνια, χώματα, αμμούδες, πέτρες, βράχια, γούβες, πλεύρες, στενά, σπηλιές, αχούρια, μαντριά, αυλάκια, κανάλια, γεφύρια, πηγάδια, καμίνια, χάνια, χαλάσματα, ρούγες, και πολλά άλλα ήταν όλα κατατοπιστικά για τη θέση τους στην περιφέρεια. Όλα τα χωριά ήταν οργανωμένα στα πρότυπα ορεινών οικισμών.

Σε αυτή τη σκληρή και βραχώδη περιοχή των χωριών οι κάτοικοι δημιουργούσαν και σώζονται μέχρι σήμερα σημαντικά Βυζαντινά μνημεία, πέτρινα σπίτια, βρύσες, πηγάδια, δείγματα αρχιτεκτονικής των προγόνων μας και μοναδικά στολίδια του χωριού μας. Ένας τόπος μαγικός που σε προσκαλεί να τον επισκεφθείς και να τον θαυμάσεις!

Tι κρύβουν ορισμένα τοπωνύμια;

Όπως όλα τα τοπωνύμια, έτσι και τα τοπωνύμια του χωριού μας δεν είναι τυχαία.

  Μέσα τους κρύβεται το παρελθόν και η ιστορία του τόπου μας. Δείχνουν το πέρασμα άλλων φυλών, άλλοτε ειρηνικά, άλλοτε όχι (πχ. Βενετοί, Σλάβοι, Τουρκαλβανοί), κάποιο κτίσμα, ναοί, κάποια συνήθεια ή εργασία, κάποιο χαρακτηριστικό ή ιδιομορφία του εδάφους.

  Ας δούμε όσο μπορούμε τι κρύβουν ορισμένα τοπωνύμια.

1. Αγιωνυμικά: Στην Μοφκίτσα έχουμε πολλά τοπωνύμια αγιωνυμικά. π.χ.               Αγ. Δημήτρης, Αγία Βαρβάρα κ.α. Λέγονται αγιωνυμικά γιατί φέρουν το όνομα κάποιου ναού που υπάρχει ή υπήρχε κάποτε.

Ο σχετικά μεγάλος αριθμός ναών δείχνει όχι μόνο την ευσέβεια των τότε κατοίκων αλλά και την καλή οικονομική τους κατάσταση, γιατί οι ναοί ήταν επί το πλείστον ιδιωτικοί. Κατεδαφίστηκαν όχι από την απουσία και την αδιαφορία των ιδιοκτητών, αλλά από τη σκληρή νομοθεσία που στα πρώτα χρόνια της Τουρκοκρατίας απαγόρευε ακόμα και τη συντήρηση των ναών (1460-1689). Τα επόμενα χρόνια επιτρεπόταν η κατασκευή και η οικοδόμηση ναών αφού πληρωνόταν ένας βαρύς φόρος που αδυνατούσε να πληρώσει ο λαός. Όσοι ναοί άντεξαν στο χρόνο, τους τελείωσαν οι επιδρομές των Τουρκαλβανών (Ορλωφικά 1770) και οι επιδρομές του Ιμπραήμ. Έτσι έμειναν οι σωροί από πέτρες όπου οι πρόγονοι μας συνήθιζαν να ανάβουν κεριά και να προσεύχονται πάνω τους, έμεινε και το όνομά τους στις τοποθεσίες τους.

 2.Τοπωνύμια σχετικά με την Τουρκοκρατία: Όπως γνωρίζουμε οι Τούρκοι απέφευγαν να κατοικούν σε πόλεις και να ασχολούνται με επαγγέλματα. Ήθελαν να κατοικούν σε μέρη που θα μπορούσαν να έχουν πολλά κοπάδια και η περιοχή μας προσφερόταν για μεγάλη κτηνοτροφία.

3.Τοπωνύμια Κυριώνυμα: Κυριώνυμα λέγονται τα τοπωνύμια που φέρουν ονόματα κάποιων παλιών ιδιοκτητών που η ανάμνησή τους χάθηκε στα χρόνια και έμεινε το όνομά τους στα μέρη που κάποτε κατείχαν. π.χ Κακόγιαννη, Λιγγόνη, Τζιλιά κ.α

4.Τοπωνύμια σχετικά με κάποιο χαρακτηριστικό, ιδιομορφία εδάφους, εργασία, συνήθεια, κτίσμα κ.α 

Αλαταριά: Έτσι ονομαζόταν στην Δυτική Πελοπόννησο το μέρος που οι Έλληνες άπλωναν αλάτι στις πέτρες, περνούσαν και το έγλειφαν τα πρόβατα ώστε να εγκυμονήσουν γρήγορα.

Αλισίβα: αποκαλούσαν το μέρος έτσι γιατί το νερό της περιοχής ήταν γλυκό και γλυφό που θύμιζε αλισίβα.

Αμπλός: πηγή που βρίσκεται στη ρίζα ενός υψώματος και έχει νερό μόνο το χειμώνα, το καλοκαίρι στερεύει.

Αρκουδόρεμα: Η ονομασία πιθανόν να οφείλεται στους βοσκούς, αλλά αρκουδόρεμα συνήθιζαν να λένε οι Πελοποννήσιοι το ρέμα με την πολύ μεγάλη και πυκνή βλάστηση (κυρίως βάτα).

Βράνια: από το σλαβικό vran, έδαφος με σκούρο (μαύρο)χρώμα. Υπάρχει και στη Σερβία πόλη με το όνομα Βράνια.                                                                   

Βρασίτσα: Από το αλβανικό vras=φονεύω. Το όνομα Βρασίτσα δώθηκε εξαιτίας κάποιας μάχης, κάποιας σφαγής που έγινε εκεί.

Βρωμονέρι: κάποιες ουσίες και συστατικά του εδάφους έκαναν το νερό που ανέβλυζε να έχει άσχημη οσμή.

Κάτω Χωριό: Το χωριό που για πολλά χρόνια υπήρχε, γιατί η θέση του προστάτευε τους κατοίκους από την πειρατία. Το χωριό κάηκε ολοσχερώς στις 5 Σεπτέμβρη 1825 από τον Ιμπραήμ. Μετά την απελευθέρωση κι εφόσον η πειρατεία είχε εκλείψει άλλαξε θέση για να είναι οι κάτοικοι πιο κοντά στο κάμπο.

Γουβιά : (Γούβης = Μοναχικός, απόμακρος). Λεγόταν το μέρος που σύχναζαν είδος νυκτόβιων πουλιών που οι ντόπιοι τα αποκαλούσαν Γούβηδες εξ ου και η ονομασία.

Kαψαμπέλη: Επώνυμο κάποιου επιστάτη κτήματος, όταν η περιοχή είχε δοθεί σαν φέουδο στον Νικολό Αντζογιόλη. Έχουν καταγραφεί περί τους 500 επιστάτες Νότια Ηλεία και Μεσσηνία. Στην περιοχή μας έχει καταγραφεί γύρω στο 1300 επώνυμο Καψαμπέλης.
Κόλυμπος: Από το αρχ. Κόλυμβος = αγριόπαπια. Πιθανόν κατά μία εκδοχή τοποθεσία με πολλά νερά με αποτέλεσμα πολλά υδρόβια πουλιά (αγριόπαπιες). Μια άλλη εκδοχή κόλυμβος = ελιά. Τοποθεσία με πολλές βρώσιμες ελιές που κολυμπούσαν στην άλμη 

Κλιμπατσόραχη: Περιοχή που απέφευγαν ο βοσκοί κυρίως το χειμώνα γιατί τα πρόβατα πάθαιναν "κλιμπάτσα".

Κούλουγλι: Ιδιοκτησία νόθου γιου κάποιου αγά (κούλογλου = νόθος γιος)

Κρεμπονάρι: (ιταλ.crebo κάρβουνο). Εκεί υπήρχε καρβουνάδικο-καμίνι στα χρόνια της βενετοκρατίας 1689-1715.

Κριάκουρα: Έτσι ονόμαζαν οι Ηπειρωτικές οικογένειες τα υψώματα περί το 1700.

Λαγκαδιές: Στενές κοιλάδες ανάμεσα σε υψώματα με πλούσια βλάστηση.

Λάζους: πολλές φορές αποκαλούσαν έτσι τα άγονα γερτά χωράφια. Κυρίως όμως λάζους ονόμαζαν τα χωράφια που γίνονταν από λαζώματα, δηλαδή εκχερσώσεις. Εδώ σημαίνει εκχερσωμένες εκτάσεις.

Λακκούλια: μικρές λάκκες: επίπεδες επιφάνειες που κλείνονται από υψώματα. Ο παππούς μου τα αποκαλούσε αιλάκια που σημαίνει τούρκικα δημόσια κτήματα.

Λινοβροχιό-(Λιμενοβροχιό): Περιοχή με χωμάτινες δεξαμενές (γούβες) που τις γέμιζαν με νερό καθαρό για την επεξεργασία του λιναριού (περί το 1700) από τους Ενετούς. Με αυτή την μέθοδο η επεξεργασία ήταν ευκολότερη και η ποιότητα πολύ καλή. Ο τρόπος επεξεργασίας που επικράτησε αργότερα με τρεχούμενο νερό ήταν πιο κουραστικός και δεν έδινε την ίδια ποιότητα ινών.

Λίμνες: Περιοχή που τα παλιά χρόνια είχε μικρές λίμνες, που τις αποξήραναν οι κάτοικοι για να καλλιεργήσουν τα εδάφη. Πιθανόν και να αποξηράνθηκαν μόνες τους γιατί η ιδιομορφία των εδαφών αλλάζει.

Μαυρονικόλα: Ιδιοκτησία του Κισμέν Αγά.

Μπάζους: Τα χωράφια που προέρχονταν από μπαζώματα ή βοηθούσαν τα μπαζώματα(ρίψη χωμάτων) να καλλιεργηθούν.

Μπαριάμη: Ιδιοκτησία του πάμπλουτου Μπαριάμ Αγά.

Μπίνακας: Υπήρχε το ρήμα μπινάω που σήμαινε ιππεύω. Ο Μπίνακας πρέπει να ασχολιόταν με άλογα.

Μπουρνιάς: Μπουρνιές έλεγαν πολύ παλιά τις στάμνες όπου τοποθετούσαν το παστό. Ο Μπουρνιάς πρέπει να ήταν ο κατασκευαστής.

Ντελή Ράχη: Οι Τούρκοι αποκαλούσαν ντελή τον πολύ τολμηρό και ατίθασο άνδρα. π.χ ο Παπαφλέσσας ήταν για τους Τούρκους ντελή-παπάς. Πρόκειται για την ιδιοκτησία κάποιου ατίθασου άνδρα, μάλλον κάποιου γενναίου κλέφτη.

Παλιοκάραβο: θέση που άραξε και άφησε όπλα ρωσικό καράβι και έγινε αιτία της μεγάλης σφαγής κατά τα ορλωφικά.

Παλιοχώρι: Εκεί υπήρχε Ρωμαϊκός οικισμός που η ανάμνηση του έφτασε ως εμάς.

Πιλαλίστρα: Από εκεί ξεκινούσαν οι αγώνες (συνήθως ιππικοί). Πιλαλίστρα είναι το μέρος έναρξης αγώνων, όπου συνηθίζονταν πολύ από τους Έλληνες στην Τουρκοκρατία. Αρχή αγώνων. (Αρχίζω να πιλαλάω).                   

Πυργάκι ή Μπυργάκι: Εκεί ήταν ο πύργος, δηλαδή η πολυτελής κατοικία του τελευταίου Αγά του χωριού, γαιοκτήμονα της περιοχής. Οι παλιότεροι κάτοικοι, όπως η γιαγιά μου, περιέγραφαν τις καμάρες που χώριζαν τα δωμάτια του κτίσματος.  Η νοοτροπία των ντόπιων μετά το 1821 ήταν να ξεριζώνουν ότι τούρκικο υπήρχε στην περιοχή. Στο Πυργάκι υπάρχουν ακόμα τα ερείπια του οικοδομήματος. Η πέτρα από το οικοδόμημα μεταφέρθηκε στο χωριό για σπίτια, εκκλησίες, βρύσες κλπ.

Σαμακιά: Μέρος που φυτρώνει η σαμακιά, αυτό το καλαμώδες φυτό που ευδοκιμεί σε παραλίμνιες ή παραποτάμιες εκτάσεις. Αυτό δείχνει ότι το έδαφος εκεί κρατούσε πολύ νερό.

Σερντάρι: Περιοχή που φέρει το όνομα του Σερντάρ. Ιδιοκτησία ή Βάση του τελευταίου στρατιωτικού Διοιηκητή της περιοχής επί τουρκοκρατίας. Σερντάρ = Στρατιωτικός Διοικητής

Σκουτέργα: Ιδιοκτησία του Σκουτέρη Αγά. Σκουτέρης λεγόταν ο ιδιοκτήτης πολλών κοπαδιών, δηλαδή ο Τούρκος αρχιτσέλιγκας.

Στουπάθι-Στουπάθια: (στα πάθη) Έτσι αποκαλούσαν οι Έλληνες τα μέρη όπου οι Τούρκοι τους βασάνιζαν.

Χαλούλη Βαρκό: Ιδιοκτησία του γιου του Χαλίλ Αγά, που οι ντόπιοι αποκαλούσαν Χαλούλη.

Όποιος γνωρίζει κάτι επιπλέον για την ιστορία των τοπωνυμίων και για το πώς προέκυψε η ονομασία αυτή ας μας το καταθέσει ώστε να αποτελέσει ένα κεκτημένο για τη νέα γενιά.

Επίσης οποιαδήποτε παρατήρησή σας, διόρθωση ή προσθήκη, θα αποτελέσει σημαντική βοήθεια στην προσπάθειά μας αυτή.